ΓΙΝΕΤΑΙ ΦΤΩΧΟΤΕΡΗ
Σε λιγότερο από ένα χρόνο χάσαμε τρεις σημαντικούς Ελληνόφωνους ποιητές. Τρεις προσωπικότητες που συνέβαλαν στη διατήρηση του Γκρίκο
Επιμέλεια Χ. Ωρίων
.
Βιτσέντσο Ρεάλε, Τζάννι ντε Σάντις, Φράνκο Κορλιανό
Του Δρ. Χρίστου Ε. Κ. Τάρταρη
.
Χθες το απόγευμα ήρθε ένα μήνυμα στο κινητό μου τηλέφωνο : «Ο Νσίνο Ρεάλε μας άφηκε. Απέτανε, ήττω σήμερι τον αγκάντωνε» αναγγέλλοντας το θλιβερό γεγονός. Το μήνυμα καθαρά Ελληνικό. Ήττω από το αρχαίο Ελληνικό επίρρημα ούτως. Τον αγγάντωνε (τον βγάζουνε) ακριβώς έτσι το έλεγαν οι γονείς μας, οι παππούδες μας και παλαιότερα. Ο Βιτσέντσο Ρεάλε, από τη Στερνατία, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 92 ετών. Απλός άνθρωπος του λαού, εργάτης της γης σε όλη του τη ζωή, προικισμένος με ποιητικό ταλέντο, ώστε ότι έβλεπε γύρω του, ότι αισθανόταν το εξέφραζε με στίχους. Στίχους απλούς, χωρίς φτιασιδώματα, χωρίς περίπλοκες έννοιες. Το σημαντικό ήταν ότι όλα τα ποιήματα του γράφτηκαν στη μητρική του γλώσσα, το Γκρίκο, το Ελληνικής προέλευσης γλωσσικό ιδίωμα των Ελληνόφωνων χωριών του Ιταλικού Νότου. Γνήσιος Γκρεκάνος ο Βιτσέντσο, ο Νσίνο για τους φίλους του, πήγε σχολείο μέχρι την 5η Δημοτικού, μετά στις αγροτικές δουλειές, στην καλλιέργεια της ελιάς, στη σπορά και στα λίγα κηπευτικά του χωριού του. Ένα πολύ όμορφο ποίημα του είναι:
.
ΟΙ ΜΗΝΟΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ.
Ο Γεννάρη έναι ο πλέο τσυχρό
Ο Φλεάρη έναι ο πλέο κοντό,
Ο Μάρτη μας τρεππένει τη ντουλεία
Ο Απρίλη ηκάννει να τραβουντίσουν τα πουντία
Ο Μάη με το ρόντο μυριστικό
Ο Τέρο μον ήγιο ατσηλό
Τέλα, τρέχα ησσού Αλωνάρη
Να μας φέρει το καλό σιτάρι
Ο Αγκούστο μαύρο τσε ατζεματάρη
Μα έναι όλον γκιομάτο χάρη
Ο Σετέμπρη με το σταφύλι το γκλυτσύ
Οττώμπρη μας γκομώνει το βαρέντι ατσέ κρασί
Ο Νοβέμπρη όλα τα φύντα μας συκκέει
Ο Ντιτσέμπρη εισφάτζει το χρόνο τσε σπιτσέει.
Τρεππαίνω : Εξαντλώ, (από το Ιταλ. Crepare)
Πουντία : πουλιά
Ατσεματάρη : ψεύτης, κατεργάρης
Συκκέει : ξεραίνει, στεγνώνει, (από το Ιταλ. seccare)
Σπιτσέει : Τελειώνει
Το 2008 μαζέψαμε αρκετά ποιήματα του Νσίνο, εγώ τα μετάφρασα στα Ελληνικά, ο εκλεκτός φίλος Κάρμινε Γκρέκο, φιλόλογος, συγχωριανός του Ρεάλε, τα μετάφρασε στα Ιταλικά και βγήκε ένα λιτό και όμορφο βιβλίο από τον Εκδοτικό Οίκο Capone του Lecce., με τίτλο Jeno Kalo a’tti Xora (Όμορφος Κόσμος από τη Στερνατία). Το βιβλίο αυτό περιείχε μία καινοτομία, έναν πίνακα μεταγραφής του Γκρίκο με Ελληνικά γράμματα, που ήταν η πρώτη προσπάθεια στο είδος της. Προσπαθήσαμε να αποδώσουμε με στοιχεία του Ελληνικού αλφαβήτου τον πλούτο των ήχων του Γκρίκο. Το ζήτημα αυτό χρήζει περαιτέρω έρευνας.
Τζάννη ντε Σάντις
Στις 15 Νοεμβρίου παρελθόντος έτους απεβίωσε, επίσης στη Στερνατία ο Τζάννη ντε Σάντις, προικισμένος πολυτάλαντος καλλιτέχνης. Τραγουδιστής, ηθοποιός της πρόζας και της παντομίμας, στιχουργός, συγγραφέας θεατρικών έργων. Η απώλεια του γίνεται πιο βαριά διότι χτυπήθηκε από την επάρατη ασθένεια και ήταν μόνο 58 ετών. Ο Τζάννη είχε πολλά ακόμα να μας δώσει. Γιος του μεγάλου Γκρεκάνου ποιητή Τσέζαρε ντε Σάντις, μαζί με τον αδερφό του Ρόκκο, συνέχισαν και επεξέτειναν το έργο του πατέρα τους. Εγραφαν στίχους, έγραφαν μουσική, τραγουδούσαν μαζί, πάντα σε Γκρίκο, στη μητρική τους γλώσσα. Ίδρυσαν, αρχικά. το μουσικοχορευτικό συγκρότημα “Avleddha” (= μικρή αυλή) και κατόπιν το συγκρότημα “Su’ d’ Est” (= είναι από την Ανατολή). Με το όνομα του δεύτερου συγκροτήματος δήλωναν ακριβώς την καταγωγή τους. Ήσαν από την Ανατολή, οι προπάπποι τους ήλθαν από την Ελλάδα, εγκαταστάθηκαν στο Σαλέντο και διατηρούν, εδώ και τουλάχιστον τρεισήμισι χιλιετίες, τον Ελληνισμό τους. Φανατικός υποστηρικτής του Γκρίκο, ο Τζάννη έγραψε πολλά ποιήματα σε Γκρίκο που έγιναν δημοφιλή τραγούδια στο Σαλέντο. Είχαν έλθει στην Κόρινθο και οι δύο ντε Σάντις, πραγματοποίησαν εξαιρετικές παραστάσεις στον Αγιο Ιωάννη και στα Λουτρά της Ωραίας Ελένης. Ένα πολύ όμορφο τραγούδι σε στίχους του Τζάννη και μουσική του Ρόκκο, σε ρυθμό πίτσικα είναι :
ΝΕΟΠΙΤΣΙΚΑ ΓΚΡΙΚΑ (απόσπασμα)
Ήστηκε ν’ ανεμώσει τα κουτσία
μ’ ο τσούκκαρο ντεμένο σα μαντία
Σον άνεμο τραβούντηγκε με χάρη
μ’ α πόντια σου γιουνά ’πά σο λιτάρι
Ήρτε τσε σε πιτσούντησε η ταράντα
που κα ’σο νταμαντήλι ήπιε πρατώντα
Μάρα τσε μένα, μάρα τσε ’μα,
Τσε η ταράντα που πιτσουντά.
Ήτελα να σου κλάσω το τσουκάλι,
να σου το σύρω απάνω σ’ η τσιοφάλη
Να βάλει σένσου τ’ είσαι κιατερέντα
να μη το μάτονε εις πάσην αβλέντα
Μα σ’ ο τσουκάλι βάντει τα κουτσία
Που βεντουλίτσετσε μ’ ο τσούκαρο
ντεμένο σ’ α μαντία
Μάρα τσε μένα, μάρα τσε ’μα
Τσε η ταράντα που πιτσουντά
Τσούκκαρο : μαντήλι
Μαντία : μαλλιά
Γιουνά : γυμνά
Πιτσουντά : τσιμπάει
Να σου κλάσω : Να σου σπάσω (αρχ. Κλάω-κλώ)
Βεντουλίτσετσε λίχνισε (από το Ιταλ. vento = άνεμος)
Στον εξαίρετο φίλο Τζάννη του αφιέρωσα μερικούς στίχους σε Γκρίκο όπως είχα υποχρέωση:
Τζάννη μου σε πιτσούντησε
Του Χάροντα η Ταράντα
Τσε απ’ τη Χώρα ητάρασσες
Μας άφηκες για πάντα
Ήτελα να ’μουνα μιντσό
Πουντί να τραβουντήσω
Πετώντα με τον άνεμο
Να ’ρτω να σε φιλήσω
Χώρα : το όνομα της Στερνατία σε Γκρίκο
Ητάρασσες : αναχώρησες, έφυγες.
Φράνκο Κορλιανό
Όπως είπαμε στην αρχή, μέσα σε λίγους μήνες «τρίτωσε» το κακό. Τον Ιούλιο του 2015 μας έφυγε ο Φράνκο Κορλιανό και αυτός πρόωρα και αυτός χτυπημένος από την επάρατη(!) Ήταν μόνο 67 ετών. Ο Φράνκο ήταν από το Ελληνόφωνο χωριό Καλημέρα, εργαζόταν ως μηχανικός στους σιδηροδρόμους, έγραφε στίχους σε Γκρίκο. Ήταν επίσης και ζωγράφος, γνωστός με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Murghi. Είχε επισκεφθεί πολλές φορές την Ελλάδα, ιδιαίτερα την Κορινθία. Στην Ελλάδα έγινε πολύ γνωστός από τη δεκαετία του ’70 όταν κυκλοφόρησε σε δίσκο το τραγούδι του «ΤΟ ΚΛΑΜΑ» με τον τίτλο «Ο άντρα μου πάει». Ερμηνεύθηκε για πρώτη φορά από τη Μαρία Φαραντούρη και αργότερα από τις ντίβες Χάρη Αλεξίου και Δήμητρα Γαλάνη. Όλες οι ερμηνείες άριστες, αλλά η μία καλύτερη από τις άλλες δύο !…Επειδή είναι μακροσκελές, μεταφέρω εδώ ένα απόσπασμα
Τέλω να μπριακεφτώ
Να μη πενσέφσω
Να κλάφσω τσε να γκελλάσω
Τέλω άρτε βράϊ
Μα μάλη ράτζα εβώ
Ε να κανταλήσω
Στο φένγκο, ε να φωνάτσω
«Ο άντρα μου πάει»!
Φσουνήσετε,
Φσουνήσετε γκυναίκε
Ντελλάστε εττού
Να κλάφσετε μα μένα
Μείναμο μανεχέ μα,
Ντιάκε ο Α-Βρίτζιο
Τσε ε αντρώποι
Στε μας πάνε ες ένα ες ένα
Θέλω να μεθύσω
Να μη σκεφτώ
Να κλάψω και να γελάσω,
Θέλω αυτό το βράδυ
Με μεγάλο θυμό
Εγώ να τραγουδήσω
Στο φεγγάρι και να φωνάξω
«Ο άντρας μου πάει»!
Ξυπνήσετε,
Ξυπνήσετε γυναίκες
Ελάτε εδώ
Να κλάψετε με μένα
Μείναμε μοναχές μας,
Πέρασε ο Αγιος Μπρίτζιος
Και οι άντρες μας
Φεύγουν ένας, ένας.
Αγιος Μπρίτζιος : ο πολιούχος της Καλημέρα. Προς τιμή του οποίου οργανώνεται τριήμερο πανηγύρι, προς το τέλος Ιουλίου, ευκαιρία να συγκεντρωθούν όλοι οι Καλημερέζοι, όπου γης.
Στίχοι συγκινητικοί, υποβλητικοί, που εγγίζουν τις λεπτές χορδές των Ελλήνων που επλήγησαν, όπως και οι Καλημερέζοι από την μετανάστευση.
Με τις απώλειες αυτές η Ελλάδα του Σαλέντο όντως έμεινε φτωχότερη, έφυγαν τρεις πραγματικοί στυλοβάτες του Γκρίκο. Το Γκρίκο σιγά-σιγά χάνεται, υποστηρίζεται η άποψη από πολλούς και μάλιστα ντόπιους Σαλεντίνους. Είναι μια πολιτιστική κληρονομιά χιλιετιών, Πρέπει να την αφήσουμε να σβήσει; Κρίσιμο ερώτημα. Η απάντηση μας είναι κατηγορηματική: ΟΧΙ. Αυτό θα πρέπει να είναι ένα υπέρτατο πολιτιστικό ΟΧΙ, που πρέπει να υιοθετήσουμε εμείς στη Μητέρα Πατρίδα και να βοηθήσουμε τους Ελληνόφωνους του Σαλέντο, να διατηρήσουν τον πολιτισμό του οποίου είναι κληρονόμοι. Επειδή είναι γνωστό το ρητό «εξ ανατολών το φως» θα πρέπει εξ ανατολών, δηλαδή από εδώ, από την Ελλάδα να ξεκινήσει τιτάνια προσπάθεια για τη διατήρηση του Γκρίκο. Ως ένα πρώτο βήμα, προτείνω τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου του Γκρίκο, το οποίο είναι ήδη φτωχό, με λέξεις από την Ελληνική γλώσσα, αυτή την ανεξάντλητη πηγή λέξεων και ιδεών.
Θα επανέλθουμε για το Γκρίκο. Εύχομαι όμως η επάνοδος να μην γίνει με ευκαιρία κάποιας άλλης σημαντικής απώλειας.
Ητοριουμέστα (= εις το επανιδείν) που λένε και οι Ελληνόφωνοι.
(Φωτογραφικό υλικό από το αρχείο Χ. Τάρταρη)
Ο Φράνκο Κορλιανό στο γραφείο του στην Καλημέρα
Salvatore Sicuro και Vincenzo Reale. Δύο εμβληματικές μορφές της Ελλάδας του Σαλέντο που δεν είναι πια μαζί μας
Ο Τζάννη ντε Σάντις με μέλη του συγκροτήματος Avleddha στην Κορινθία. Είχαν δώσει υπέροχες παραστάσεις στο χωριό Άγιο Ιωάννης και στα Λουτρά Ωραίας Ελένης.