29η  Μαΐου  1453

Ημέρα Μνήμης,  Ημέρα Αφύπνισης

Κυρίες και κύριοι,

Φίλες και φίλοι,

Ο ιστορικός Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών, τον οποίο εκπροσωπώ σήμερα, σε αυτή εδώ την τηλεπαρουσίαση, ευχαριστεί θερμά τον Διεθνή Σύνδεσμο Ελληνισμού, «International Hellenic Association», τον Πρόεδρο του, Πλοίαρχο Ευάγγελο Ρήγο, τον συντονιστή της εκδήλωσης κ. Αθανάσιο Σαραντόπουλο και όλα τα μέλη του Συνδέσμου για την εξαιρετική πρωτοβουλία τους να οργανώσουν τη σημερινή τηλεπαρουσίαση για την επέτειο της μνήμης της Αλώσεως της Πόλης. 

Ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών, από την ίδρυσή του το 1928 μέχρι σήμερα,ανελλιπώς τιμά τη μνήμη της Αλώσεως με σειρά εκδηλώσεων, που περιλαμβάνουν ομιλίες διακεκριμένων προσωπικοτήτων, μνημόσυνο στον Καθεδρικό Ναό των Αθηνών και κατάθεση στεφάνου στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτου. Δυστυχώς φέτος, λόγω της πανδημίας και των περιοριστικών μέτρων, τα οποία επιβλήθηκαν από τους αρμόδιους παράγοντες της πολιτείας, δεν κατέστη δυνατόν να πραγματοποιηθούν εκδηλώσεις. 

Για αυτό σήμερα αξιοποιούμε τις σημαντικές δυνατότητες των τηλεδιασκέψεων μέσω διαδικτυακών εφαρμογών. 

29η  Μαΐου 1453

Ημέρα Μνήμης, Ημέρα Αφύπνισης 

«Σαν σήμερα, πάρθηκε η Πόλη απ᾿ τον σουλτάν Μεμέτη στο 1453, μέρα Τρίτη, βγαίνοντας ο ήλιος. Σαν ένα μπουρίνι, που με μιας μελανιάζει ο  ουρανός και γίνεται η μέρα σα νύχτα κι᾿ ακούγονται από μακριά βροντές κι᾿ αστροπελέκια, και σε λίγο ξεσπά ο δρόλαπας, κι᾿ ο φόβος σφίγγει κάθε καρδιά, από του πουλιού πουκελαηδούσε πριν από λίγο, ίσαμε του λιονταριού, πούνε καμωμένη απ᾿ ατσάλι. ΄Ετσιξέσπασε απάνω στη γερασμένη την Πόλη ο σίφουνας και την έκανε στάχτη. Μέσα σε55 μέρες χάθηκε ό,τι γίνηκε σε χίλια χρόνια.

Κείνη την ώρα, έβγαινε ο ήλιος. Οι Τούρκοι μπαίνανε σαν ποτάμι αφρισμένο από τακάστρα κι᾿ από την πόρτα. Οι Χριστιανοί απελπισμένοι πέφτανε με σφαλιχτά μάτια απάνω τους, κ᾿ έγινε τέτοιος σκοτωμός, που το αίμα έτρεχε να κολυμπήσει δαμάλι. Οβασιλέας, παραμιλώντας απ᾿ την απελπισιά του, χύμηξε στην πόρτα με ταπαλληκάρια του κ᾿ έπεσε μέσα στο πιο πηχτὸ τουρκομάνι, βαρώντας με το σπαθί του. Ο Δον Φραγκίσκος ο Τολεδάνος, πώλαχε νάνε στο δεξί του χέρι, έχασε το σπαθί του και χύθηκε και ξέσκιζε τους Τούρκους με τα νύχια και με τα δόντια. Ο Θεόφιλος Παλαιολόγος, βλέποντας ματωμένο το βασιλέα, έβαλε μια φωνή κ᾿ έκραξε κλαίγοντας: «Θέλω ν᾿ αποθάνω κι᾿ όχι να ζήσω !» Ο Γιάννης ο Δαλμάτης κι᾿ άλλοιπολλοί εκεί βουλιάξανε καὶ χαθήκανε. Ο βασιλιάς βλέποντας πώς απόμεινε μονάχος ζωντανός, φώναξε: «Δεν υπάρχει Χριστιανός νὰ κόψει το κεφάλι μου ;». Την ίδιατην στιγμή τον βαρέσανε δυο Τούρκοι, ο ένας στο πρόσωπο κι᾿ ο άλλος στον ώμο. Τὸ κορμί του κύλησε κι᾿ ανακατεύτηκε μέσα στο σωρό πώφραξε την πόρτα…

…Το μαχαίρι κ᾿ η φωτιά βάσταξε τρία μερόνυχτα. Όλη τη μέρα σφάζανε. Τόσο μουσκεμένη ήτανε η γης, πώλεγες πως έβρεξε αίμα, κι᾿ όπου έβρισκε χαντάκι το αίμαέτρεχε σα νάτανε βροχονέρι. Τα κουφάρια τα ρίχνανε στο μπουγάζι του Βοσπόρου, και το ρέμα τα κατρακυλούσε σα νάτανε πεπόνια, Χριστιανοί – Τούρκοι ανακατεμένοι.

…Το τέλος της Πόλης φαίνεται ακόμα πιο λυπητερό, άμα συλλογισθή κανένας πως χαλάσθηκε το μήνα Μάη, τις μέρες που μοσκοβολούσανε οι πασκαλιές κ᾿ οιτριανταφυλλιές. 

Ανήμερα που σκλαβώθηκε η Πόλη ήτανε της Αγίας Θεοδοσίας, που τη γιορτάζανε πάντα οι Πολίτες στις 29 Μαγιού με μεγάλη δόξα στην εκκλησιά της, που γίνηκε ύστερα τζαμί. Μ᾿ όλη την αγωνία που περνούσανε, οι γυναίκες την είχανε στολισμένη με στεφάνια καὶ με περιπλοκάδες από τριαντάφυλλα. Την ώρα που μπήκανε μέσα οιΤούρκοι, ψέλνανε ακόμα οι ψαλτάδες. Τους περάσανε όλους απ᾿ το μαχαίρι, κι᾿ απότότε βαστά η ονομασία «Γκιοὺλ Τζαμί», δηλαδή «Το Τζαμί με τα τριαντάφυλλα», κα μ᾿ αυτό τόνομα στέκει ως τα σήμερα. 

Μέσα σ᾿ αυτή την εκκλησιά λένε πως υπάρχει κ᾿ ένα μνημούρι, οπώχει απάνω στην πλάκα τούρκικα γράμματα, που λένε «Εδώ κείτεται ένας μαθητής του Χριστού» καιπώς αυτός είναι ο τάφος του βασιλιά Παλαιολόγου.

Μ΄ αυτά τα σπαρακτικά λόγια, ο Φώτης Κόντογλου φέρνει στο νου και την ψυχή μας εκείνη την αποφράδα μέρα για τη Ρωμιοσύνη. 

Ο μακαριστός πατήρ Γεώργιος Μεταλληνός, στα προλεγόμενα του σε αυτό το πόνημα του Φώτη Κόντογλου με τον τίτλο «Το πάρσιμο της Πόλης», αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Είναι πάντα ευπρόσδεκτο καὶ παρήγορο να εμφανίζονται κείμενα που δίνουν αφορμή στους Έλληνες να ξαναθυμηθούν τις μεγάλες στιγμές της ιστορικής τους διαδρομής, ιδιαίτερα στην εποχή μας, όπου η νέα παγκοσμιοποίηση, αναδυόμενημέσα από καθαρά υλιστικά, εξουσιαστικά καὶ πλουτοκρατικά οράματα, σπρώχνει σεδεύτερη μοίρα μακραίωνες παραδόσεις πίστης καὶ πνευματικού πολιτισμού.

Το κομψό αυτό τομίδιο, με την πάλλουσα κοντόγλεια περιγραφή τής Άλωσης καὶ τηνευαίσθητη εικονογράφηση, υψώνει φωνή αναβαπτίσεως σ᾿ αυτήν τη μνήμη.

Η Άλωση της Πόλης το 1453, αποτελεί ίσως το συγκλονιστικότερο γεγονός στην μαρτυρική πορεία του Γένους μας. Το έτος αυτό, παίχτηκε η τελευταία πράξη του δράματος. 

Όμως, η Άλωση της Πόλης από τους Δυτικούς το 1204 υπήρξε μοιραία για τον Ελληνισμό και καθοριστική για τη γένεση μιας κατακτητικής, αποικιοκρατικής Ευρώπης, με πρώτο ορόσημο την Φραγκοκρατία.

Από τo 1204, η Πόλη δεν μπόρεσε να αναλάβει την αρχική  της αίγλη και όλαέδειχναν πως βαδίζει στην τελική πτώση. Τὸ φραγκικό πλήγμα εναντίον της ήταντόσο δυνατό, ποὺ από τον 13ο αιώνα η Βασιλεύουσα, σωστά ήταν «καταδικασμένη νὰ χαθεί».

Οι αδυναμίες της βυζαντινής κοινωνίας, αλλά και οι εσωτερικές ιδεολογικές καιοικονομικὲς διαιρέσεις της, επέτρεψαν την εξάπλωση πρώτα του σελτζουκικού καιμετά του οθωμανικού στοιχείου στη Μικρά Ασία καὶ τον βαλκανικό χώρο, καὶ τελικάτη δημιουργία της απειλητικής για τoν χριστιανικό κόσμο ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας. Εκείνη την εποχή, οι δυτικές επιρροές προξένησαν κίνδυνο απώλειαςτης πνευματικής καὶ πολιτιστικής ταυτότητας του Γένους. Γιατί, αν το Βυζάντιο έπαυενα διατηρεί την πνευματική και πολιτιστική ιδιαιτερότητά του, ακόμη καὶ αν δενέπεφτε στα χέρια των Οθωμανών, θα καταλυόταν εσωτερικά, μεταβαλλόμενο σεπροτεκτοράτο κάποιας δυτικής δύναμης.

Όμως, η Κωνσταντινούπολη παρέμενε η συνισταμένη όλων των ελπίδων των Ελλήνων. Η διατήρηση της ελευθερίας της, παρά τη μεγάλη συρρίκνωση της αυτοκρατορίας, έτρεφε την αυτοπεποίθησή τους καὶ συντηρούσε τον ψυχισμό τους».

29η Μαϊου 1453

Εκείνη την αποφράδα ημέρα, η Πόλη κατελήφθη.

Την ίδια αυτή μέρα, το Πνεύμα της Πόλης ανελήφθη στο στερέωμα και καταυγάζει με το φως του ολόκληρη την οικουμένη. Η Πόλη πλέον δεν είναι ιδιοκτησία κανενός. Είναι κτήμα των ουρανών.

Η Πόλη, τι κι αν αλώθηκε εδαφικά, συνεχίζει την πνευματική της δημιουργία μέχρι σήμερα. Κανείς κατακτητής δεν κατάφερε να εξουδετερώσει τον πολιτισμό της. 

Αυτό μαρτυρείται από το τιτάνιο έργο αλλά και παράδειγμα βίου χιλιάδων σκαπανέων των Γραμμάτων, της Τέχνης και του Πολιτισμού γενικότερα, όλους εκείνους τους αιώνες που ακολούθησαν την Άλωση.

Εδώ, θα ήθελα να σας αναφέρω ένα θαυμαστό παράδειγμα 

Μετά από 400 χρόνια οθωμανικής κυριαρχίας, το 1861, ιδρύεται ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Σε πολύ σύντομο διάστημα,

οι εμπνευστές και δημιουργοί του, εξέχουσες προσωπικότητες του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης, πέτυχαν να κινητοποιήσουν πόρους και δυνάμεις για να στηρίξουν την ελληνορθόδοξη εκπαίδευση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος υπήρξε ένας από τους λαμπρότερους φορείς πολιτισμού με στόχο την προώθηση της παιδείας, όχι μόνο στην Ελληνορθόδοξη Κοινότητα της Κωνσταντινούπολης αλλά και σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, στην οποία εκτείνονταν οι δραστηριότητές του, που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την καλλιέργεια της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Η λειτουργία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου μετά από 64 χρόνια ανεκτίμητης εθνωφελούς προσφοράς απαγορεύθηκε  το 1925 με απόφαση του τουρκικού κράτους. Ο τυπικός λόγος του κλεισίματος ήταν ότι ο Σύλλογος έφερε στην προμετωπίδα του τον επιθετικό προσδιορισμό “ελληνικός”. Η πλούσια βιβλιοθήκη και το πολύτιμο αρχείο του κατασχέθηκαν από τις τουρκικές αρχές και μέχρι σήμερα αναζητώνται για να αποδοθούν στον φυσικό κληρονόμο τους, που δεν είναι άλλος παρά η  Ομογένεια μας στην Πόλη.

Τώρα, θα σας μεταφέρω 31 χρόνια πίσω, όταν στα «ΚωνσταντινουπολίτικαΘέματα», το περιοδικό του ιστορικού Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών, δημοσιεύθηκε κείμενο του αειμνήστου πατέρα μου, συγγραφέα Χάρη Λαμπίδη με τον τίτλο «ΗΜΕΡΑ ΠΕΝΘΟΥΣ, ΗΜΕΡΑ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ».

Αλήθεια, είναι σαν να γράφτηκε σήμερα !

«Την Κυριακή 28 Μαΐου 1989, ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών ετέλεσε στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών μνημόσυνο για τον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και των συν αυτώ πεσόντων, μαχητών και αμάχων, κατά την Άλωση της Βασιλίδος των πόλεων. Η επιμνημόσυνη δέηση, απέριττη και σεμνή, ομοίαζε με αντίστοιχες τυπικές τελετές που γίνονται από ένα κύκλο συγγενών για να τιμήσουν τη μνήμη κάποιου προγόνου τους. Η επίσημη Εκκλησία, καίτοι προσκληθείσα, δυστυχώς απουσίαζε. Ομοίως και η Πολιτεία. 

Οι παρευρισκόμενοι ήταν ελάχιστοι, μολονότι οι προσκλήσεις εστάλησαν κατά εκατοντάδες, όχι μόνο στα μέλη των Κωνσταντινουπολίτικων Σωματείων αλλά και στα επίσημα πνευματικά Ιδρύματα. Τη διαφορά από μια κοινή τελετή την υπογράμμισαν δύο σύντομα αλλά μεστά νοημάτων λογύδρια που εκφώνησαν οι Νεοκλής Σαρρής και Δημήτριος Καλούμενος. Επίσης, δύο λάβαρα του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών πλαισίωναν την ιεροπραξία με τους απόηχους κάποιου αλλοτινού μεγαλείου. 

Αυτό δείχνει ότι οι Κωνσταντινουπολίτες δεν συνειδητοποίησαν ακόμη ότι η παρουσία τους στον ελλαδικό χώρο δεν πρέπει να εκδηλώνεται μόνο με Σωματεία με κύριο έργο τους την ψυχαγωγία των μελών τους, με το χτίσιμο Πνευματικών Κέντρων, και με αγαθοεργίες, όπως γηροκομεία, βοηθήματα.

Και βέβαια, πολλά από αυτά είναι χρήσιμα, πρώτα γιατί συντηρείται μια κάποια επαφή μεταξύ συμπατριωτών, και δεύτερο διότι το συντελούμενο φιλανθρωπικό έργο θεραπεύει, έστω και σε μικρή κλίμακα, προβλήματα αναξιοπαθούντων 

συμπολιτών μας, οι οποίοι μετά το ξερίζωμα τους είχαν ατυχίες ή δυσκόλως προσαρμόστηκαν στη νέα κατάσταση. Σε γενικές γραμμές λοιπόν, ουδείς ψόγος. Εξάλλου, αυτές οι δραστηριότητες συνεχίζουν τη γραμμή που ακολουθούσε πάντοτε η Ομογένεια. 

Η Ομογένεια και η ελληνική παροικία στην Πόλη ζούσε μέσα και κάτω από ένα ξένο, αλλόφυλο και αυταρχικό καθεστώς. Ήταν επόμενο, οι δραστηριότητές της να περιορίζονται σε κοινοτικά πλαίσια. Οι ομογενείς δεν είχαν το δικαίωμα να εκφράζουν πολιτικές, ιδεολογικές, εθνικές απόψεις.

Δεν μπορούσαν να τιμήσουν επετείους που αναφέρονταν σε πρόσωπα και γεγονότα ενός μεγάλου και ιστορικού παρελθόντος. Έτσι, διεκόπη η ιστορική μνήμη. Η ζωή επομένως περιορίστηκε στη διατήρηση συνηθειών και εθίμων εντός της κοινότητος. Πικρή, λοιπόν, διαπίστωση είναι ότι είχε χαθεί κάτι πολύ σημαντικό: 

Η δυναμική του Ελληνισμού. Δηλαδή, η αποτίμηση των αξιών του παρελθόντος και η αναδημιουργία νέων μορφών ζωής που θα αντλούν από τα βιώματα του Γένους και της Παράδοσης. 

Έκτοτε, όμως, τα πράγματα άλλαξαν. Οι ομογενείς εξαναγκάσθηκαν βιαίως να εκπατρισθούν και να καταφύγουν σχεδόν στο σύνολό τους στην Ελλάδα. 

Εδώ, οι Κωνσταντινουπολίτες συνεχίζουν να ζουν με τον κοινοτικό τρόπο που είχαν συνηθίσει στην Πόλη. Γύρω στην εκκλησία της ενορίας, τον αθλητικό σύλλογο, τη λέσχη, τις συνεστιάσεις, τα τέια και λοιπά. Και αυτά είναι απαραίτητα. Δεν λέμε το αντίθετο. Αλλά εδώ στην Ελλάδα, οι συνθήκες δεν είναι όπως της Πόλης. Οι Κωνσταντινουπολίτες δεν είναι πια μειονότητα που δεν μπορεί να εκφρασθεί. Έχουν μπει στο ρεύμα του ελεύθερου ελληνισμού και πρέπει να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τους και να διεκδικήσουν τη θέση τους. Όχι για να πάρουν, αλλά για να προσφέρουν και πάλι.

Δεν έχουμε το δικαίωμα να αποποιηθούμε τον πολιτισμό μας, τον πολιτισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Όσο κι αν αυτό ακούγεται  βαρύγδουπο, είναι η αλήθεια. Είμαστε οι κληρονόμοι. Όποιος το αρνείται, απλά δεν ξέρει ιστορία ή έχει απέραντη αναισθησία.

Σήμερα στην Πόλη, υπάρχει μία πολιτιστική κληρονομιά, η οποία θα χαθεί εάν δεν την διαχειριστούμε και την αξιοποιήσουμε. Η ακίνητη περιουσία που διαθέτουμε στην Κωνσταντινούπολη, ιερή παρακαταθήκη των προγόνων μας, θα μπορούσε να είναι η κινητήριος δύναμη για μια ανάκαμψη -κυρίως πνευματική- της μειονότητας. Η διαχείρισή της πρέπει να ανταποκριθεί στις ανάγκες του σήμερα. Να έχει έναν διπλό στόχο, πολιτισμικό και κοινωνικό. 

Να δώσουμε μια νέα διάσταση στην πολιτισμική μας κληρονομιά και συνέχεια μέσω δημιουργίας βιβλιοθηκών, εκθεσιακών χώρων, διεθνούς ακτινοβολίας και υψηλού κύρους Ιδρυμάτων Μελετών της Βυζαντινής Ιστορίας και των Ελληνικών Γραμμάτων, υπερσύγχρονων ξενώνων για μαθητές, φοιτητές, καθηγητές, ερευνητές αλλά και προσκυνητές που έρχονται από την Ελλάδα και άλλες χώρες. 

Επιπλέον, αυτά θα συντελέσουν και στην ενίσχυση του κοινωνικού ιστού της ολιγάριθμης κοινότητάς μας.

Όταν έχεις μία τέτοια ιστορία κι ένα τέτοιο πολιτισμό, δεν κοιτάς μόνο τα 500 χρόνια 

που ήσουν υπόδουλος, για να θεωρήσεις τον εαυτό σου πληγωμένο. Αλλά κοιτάς μπροστά. Και θα έχουμε μέλλον, μόνον εάν διατηρήσουμε την ταυτότητα μας. 

Η Πόλη δεν είναι όπως μια οποιαδήποτε περιοχή της νεότερης Ελλάδας. Σπουδαία και τιμημένη η συνεισφορά του Μεσολογγιού, της Ύδρας, της Μάνης και όσων άλλων πόλεων, κωμοπόλεων και νησιών στον Αγώνα της Παλιγγενεσίας. Όμως, ηΚωνσταντινούπολη  έχει ένα άλλο ειδικό βάρος. 

Είναι η συμπυκνωμένη ουσία του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας επί 1600 χρόνια. Ο Κωνσταντινουπολίτης είναι δυνάμει φορέας Πνεύματος, φορέας Πολιτισμού και εθνικής αυτογνωσίας, αφού μπόρεσε να παραμείνει Έλληνας επί τόσους αιώνες κάτω από φοβερές συνθήκες. 

Χρειάζεται μικρή προσπάθεια για μια επανασύνδεση με τις ρίζες, τους μύθους και τα οράματα που μας βοήθησαν να αντέξουμε. 

Για τον Ελληνισμό, μια Άλωση είναι πάντα προ των τειχών. Όμως, εμείς οι Κωνσταντινουπολίτες είμαστε οι καλύτερα εξοπλισμένοι για να αντισταθούμε.

Έχουμε τα κείμενα, την εκκλησιαστική μουσική και θρησκευτική παράδοση της Ορθοδοξίας, τους βυζαντινούς απόηχους που διατηρούνται ακόμη ζωντανοί μέσα μας.

Χρέος μας λοιπόν, είναι να μετέχουμε σε εθνικές εκδηλώσεις.

Για να μη γίνεται η Τελετή Υπομνήσεως της Άλωσης της Πόλης εν στενώ οικογενειακώ κύκλω… 

Εκείνος ο μακρινός πρόγονός μας, ο κεκοιμημένος αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, μάς άφησε μια ανεκτίμητη κληρονομιά.

Ας αποφασίσουμε λοιπόν, η 29η Μαϊου να μην είναι μόνον ημέρα πένθους για τον Ελληνισμό, αλλά και ημέρα αφύπνισής μας για ένα νέο ιστορικό ρόλο.

Σας ευχαριστώ πολύ.

Αντώνης Χ. Λαμπίδης